Tadiwennit akked Fahim Messaoudene
Tasekla ablug : Mass Fahim.M azul fell-ak, ansuf yisek γer ublug n tsekla tamaziγt. Di tazwara ini-aγ-d amek tettilid.
Fahim MESSAOUDENE : Azul fell-awen ula d kunwi, tanemmirt nwen ɣef tdiwennit-agi iyi-d-theggam. Di tazwara ad awen-d-iniɣ Tafaska nwen d tameggazt, sarameɣ-awen ussan n lfaṛḥ d wussan ẓiden ara idumen…
Tasaɛet-agi garzeɣ, imi sɛiɣ tazmert-iw, ṣeḥḥa-w, d tinna akk i d tidet, ayen nniḍen akk nezmer-as, akken is-yenna Muḥya deg awal-is : « Ad d-yefk Ṛebbi ayen yelhan, ayen n diri nzemr-as »
Kečč tettaruḍ s tmaziγt ladγa ayen akk icudden γer tfellaḥt n Si Muḥend U Mḥend. Ḥku-aγ-d amek tebda tedyant n tayri gar-k akked tmedyazt ?
Isefra-w imenza bnan s lqaleb n umedyaz nneɣ ameqran si Muḥ u Mḥend, ass-a ttawiɣ-d sya wesya. Ma d tamedyazt icuba-yi Ṛebbi wwiɣ-tt-id si temẓi-w. Cfiɣ asmi kecmeɣ s aɣarbaz amezwaru, lliɣ qqaṛeɣ s tutlayt n taεṛabt, ma deg uxxam ttmeslayeɣ tutlayt n teqbaylit ! Ґileɣ aken akk leǧnas. Akken kra, asmi lḥiɣ di laɛmeṛ, deg iseggasen nni n 92-93, bdiɣ fahmeɣ kra n temsal ; S tallelt n tdukla n taddart nneɣ, llan kra zgan ttmeslayen-aɣ-d ɣaf wumgarad yellan ger snat n tutlayin-agi, d cwalat id-yellan ɣef temsalt-agi d wegdud amaziɣ, ttmeslayen-aɣ-d daɣen ɣaf ugemmay n tmaziɣt akked tira-s, ɣaf tfineɣ, ɣaf aṭas n yemdanen n yedles ur ssineɣ ara imiren, am Dda Lmulud At Mɛemmaṛ, Dda Sliman Σazem, Uhaṛun d waṭas nniḍen… Aya akk d amaynut ar ɣuṛi. Yiwwas, fkan-aɣ-d agemmay n tmaziɣt, s yeskilen n tlatinit ( Tamɛemrit ) akked tfineɣ, faṛḥeɣ nezzah, ḥulfaɣ s laḥṛaṛa yellan di tfekka-w tennarna. Din din, ɛaṛḍaɣ ttaruɣ awalen akken iten neṭqeɣ, xas ma ur ssineɣ acemma deg wallugen n tira, maca ḥemleɣ ad aruɣ s yeskilen-nni… Akken armi d asmi yekcem akk ugemmay nni s aqaṛṛu-w. Kra n wussan akken ufiɣ tasfift n Dda Sliman Σazem deg uxxam, anda aken is-yeqqaṛ " Ay aɛessas n tala", cfiɣ ! Am ass-a, uriɣ akk isefra n tesfift-nni, yerna s yeskilen-nni n tfineɣ, faṛḥeɣ dayen kan, ɣas ma yella ur ssineɣ ara allugen n tira, maca tira isefra-nni tecbaḥ teqnunec.
Asmi wweḍeɣ s aɣarbaz alemmas, deg useggas 93-94, dinna i sneɣ ugar acennay Sliman Σazem d Maɛtub Lwennas. Ruḥ tṛuḥeḍ ad aɣeɣ tasfift n ḥedd icennayen-agi armi d asmi iten sɛiɣ ak, yal tasfift ara d-aɣeɣ ttaɛṛaḍeɣ ad aruɣ isefra n tezlatin-is, si tama nniḍen, nekk daɣen, sya ɣer da ttaṛuɣ tiktiwin-iw d isefra, xas ma yella ur sɛin ara amek ara bnuɣ asefru, maca ttɛanadeɣ isefra-nni n Dda Sliman, ttawiɣ-d kra n wawalen s ɣures, ḥemleɣ ad qneɣ imeslayen-iw d asefru. Mazal ar ass-a kra degsen jemεeɣ-ten, amur ameqran degsen d tayri akked tmaziɣt :
Limmer d taxatemt ad akem-id-aɣeɣ
I ufus-iw ad akem-qneɣ
Yis ad cebbeḥeɣ iḍudan-iw
Limmer am kemm ad afeɣ
Tili im-wexxereɣ
Ad as-kellxeɣ, ad simneɣ ul-iw
Si temẓi ikem-mlaleɣ
D kem i mennaɣ
Fell-am iseggax wul-iw (...)
Ul-iw limmer ad t-kecmeḍ
Dges d acu ara tafeḍ
Tezdeg n tayri
Dayen aken ur tettamneḍ
Aḥṣiɣ ad twehmeḍ
A tajeǧǧigt n leḥwari
Ass-a ṛuḥ ad tṛuḥeḍ
Ґer win tḥemleḍ
Imi id-yefkan udem llemri
Udem-iw aken tesneḍ
Yiwwas ad tseqḍeḍ
Fell-as ad d-tegreḍ tiɣri (...)
Limmer yiwen d nekk
Wayeḍ am nekk
Tamaziɣt tuγ tafat-is
Limmer ad tt-id-nsellek
Deg waṭṭan tehlek
Ad teḥṣuḍ ula d kečč d mmi-s
Tamaziɣt mači n baylek
Inu inek
Yyaɣ ad nerfed leɛlam-is
Tuget n isefra-inek zemren ad ten-afen medden deg uẓeṭṭa (internet). S lebγi-k i textareḍ ttawil-agi neγ d taẓrigt imeεen i ur d-tufiḍ ara ?
Bdiɣ ttaruɣ yiwen usefru ussan-agi yezrin, qareɣ-as :
Nekk lulaɣ-d d amedyaz
Tira tezdaɣ idammen-iw
Aṛfiq-iw n lebda d aɛwaz
Yides i sɛeddayeγ uḍan-iw
Tikti deg wallaɣ-iw teqqaz
Imru yuɣal d amwanes-iw
Ẓeṭṭaɣ isefra am tzuraz
Ssefruyaɣɣef tudert-iw
Ur kcimeɣ ara s aɣarbaz
Ur tt-ɣriɣ di tudert-iw
Ddunit tefka-yi-tt d araz
S yess zuzuneɣ ixef-iw
Ihi am akka, ttaruɣ acku ḥemmleɣ tira, ḥemleɣ ayen uriɣ ad t-ɣren wiyaḍ ttazneɣ isefra-w d wayen akk ttaruɣ i yemdukal-iw, aldṛa s ttawil uẓeṭṭa (Internet), annect-a yella-d s lebɣi-w. Deg useggas n 2010 nudeɣ ɣaf tezrigin akken ad d-sufɣeɣ ammud-iw isefra, imi aṭas n yemdukal-iw iyi d-yessutren aya, maca ufiɣ-d ɣelqen akk iberdan, dɣa ǧǧiɣ kullec akken, ahat ad d-tas tegnit iwulmen ad t-id-ssufɣeɣ. Uriɣ-as i Mass Yusef Merraḥi, aselway n Usqamu Unniq n Timmuzɣa (HCA). Atan mazal ur iyi-d-yerri ara, la ttṛaǧuɣ.
Gar wigi n tura, anwa amedyaz i tḥemleḍ nnig wiyaḍ ? Daγen amek tettwaliḍ tamedyazt taqbaylit ass-a d wussan ?
Ḥemleɣ akk win yettarun, aladra win yettruẓun aqerru-s ɣef usefru, mači aru kan akken yebɣu yili, ḥemleɣ win yettnadin ad d-yessekfel imeslayen ttun medden, ḥemleɣ win yeseqdacen imeslayen n teqbaylit deg yisefra-s acku ilaq ass-a ad nili d inigan i tsuta n uzekka, imi imezwura bdan-aɣ-d lsas, nekkni ad nkemmel di lebni-ines, ass n wass-a, awufan asefru ad yili s teqbaylit, ad nekkes imeslayen-nni n tutlayin nniḍen… Wamma imedyazen n wass-a ḥemleɣ tamedyazt n Dda Malek Ḥudd, Aḥsen Marric d waṭas nniḍen…
Ma d tamedyazt n wass-a, akken qqaren at zik : “Ulac iger ur nesɛi asennan”, maca akken ttwaliɣ tamedyazt nneɣ tetteddu akken iwata, llan kra n imedyazen seɛɛun tiktiwin yelhan, ttqadaren ameslay, ttqadaṛen tamedyazt ; Si tama nniḍen ad naf llant ula d timedyazin, d ayen yessefṛaḥen aṭas.
Di tmuγli-k, amek tettwali tmetti taqbaylit tamedyazt di lweqt-agi ?
Di tmetti nneɣ tamedyazt n imedyazen kan imi d nutni kan i yeẓran d acu i d tamedyazt. Ma d imdanen yexḍan ḥemlen ad slen i tmedyazt maca ur ḥemlen ara d ɣṛen, timesliwt nsen am clim yedddem waḍu, ini-t din iṛuḥ, rnu aṭas akka akk qaren ɣaf acu ara tessefruḍ, kullec nnan-t-id imezwura. Nekk ttwaliɣ timetti mazal ur tegzi ara cceɣl-agi n tẓuri, netta akken is-yenna Lewnis deg awal-is : “Kul lweqt irgazen yesɛa..”. Ґef waya akken ttwaliɣ timetti tettḥiz amedyaz, tettara-t am akken yesleb, tettak tugna yemgaraden d yemdanen nniḍen, netta tamezyazt teččur d lemɛani, akken s yenna dda Sliman :
Leǧnas akk sɛan lfen
Xas ma mxallafen
Kulwa yettawi-d lluɣa-s
Ґer widen itt-ifahmen
Am ṛṛuḥ aɛzizen
Iɣlay tzad lqima-s
Mači am ibujaden
Lluɣa n yemmat-sen
Ǧǧan-tt la reglen fell-as.
D acu id-yettheggi Fahim γer sdat ? Ama d tamedyazt ama d tasrit.
Sya ɣer da ttaruɣ isefra, am zik, asefru ttaɛṛaḍeɣ ad as-fkeɣ talɣa tamaynut, ttaɛṛaḍeɣ ad d-awiɣ isentalen imaynuten, ttaɛṛaḍeɣ daɣen ad sqedceɣ imeslayen ur seqdacen ara medden s waṭas, xaṛṣum ur tṛuḥun ara kan akka deg ubeḥri. Ttheggiɣ daɣen leqdic nniḍen bdiɣ ttaruɣ ungal, maca yebɣed ciṭuḥ akken ad ifak, ttaruɣ daɣen iḍṛisen, tineqqas, tullizin, ttarraɣ-d akka iḍṛisen di tutlayin nniḍen, s umata qqareɣ d wayen akk tesla tmeẓẓuɣt-iw yesɛa anamek ttaruɣ-t, aladṛa ayen d-qqaren yemɣaṛen, amedya tella yiwet n temɛayt n “Tuccent d warraw-is”, cfiɣ tettawi-yi-tt-id jida asmi lliɣ meẓẓiyeɣ, tesnem-tt ahat ula d kunwi, nettat tewwi-yi-tt-id d tamɛayt nekk rriɣ-tt cebbḥeɣ-tt d asefru:
Tuccent d warraw-is
Seg wasmi turew tuccent
Ur tekfi asiweḍ n lqut
Werǧin i tezgil tiremt
Kullas tettaččaṛ-d tarbut
Kra d ayefki, kra d aksum
Werǧin lluẓen warraw-is
Kullas nettat deg unezgum
Akken ad tidir twacult-is
Yal mi ara ad d-taweḍ tmeddit
Ad teffeɣ si lɣaṛ-is ar teẓgi
Akken alarma d taṣebḥit
Ayen tufa yettmačča ad t-id-tawi
D awtul, d ayaziḍ neɣ aɣerda
Ma ulac maḍi ad d-tezzuɣeṛ aɣaṛṛus
Kra d takaṛḍa kra d ṣyada
Wa yedder wa d amuṛḍus
Arraw-is ur ttɣanfin ara
Ayen isen-id-tewwi ad teččen
Seg akken ur farren ara
Ger yiḍ d wass ttimɣuṛen
Yiwwas yiwen yenna-as:
"A yemma ini-aɣ-d ass-a:
Ikesman-agi iɣ-d-tettawiḍ kullas
Tettxelliseḍ-ṭen neɣ ala ?"
Tezmumeg-asen tenna-asen awal-a :
"Ass-a ččet, berkat aḥettec
Yiwwas ma yella ur d-uɣaleɣ ara,
Assen-nni ad xelṣeɣ kullec."
Ma yella d iḍṛisen atan daɣen umedya n wayen ttaruɣ, d ayen nettidir yal ass :
Abujad
Ihi tagi teḍṛa dagi ɣurneɣ di taddart, yiwen akken ubujad yessen yiwet n tlemẓit n tmurt n Fṛansa. Ihi tilemẓit-agi yessen-itt deg uzeṭṭa (lantirnet). Deg uswaε-nni, lḥaṣul ar ass-a, ilmeẓyen meṛṛa caɛlent wallen nsen ar ugemmaḍ akin, ar Fṛansa, yalwa yettnadi amek ara isellek iman-is di tmurt-a, wa yezweǧ iṛuḥ, wa yarzef dɣa yeqqim din ur d-yuɣal ara, llan wiyaḍ zegren i yilel s teflukin wa yewweḍ, wa ččan-t iselman, lḥaṣul tarwi, lɣaci meṛṛa bɣan ad rewlen si tmurt-agi, tamurt n lejdud nsen, ula d imɣaren, ar ccib n lɛemṛ nsen llan widen yebɣan ad rewlen si tmurt-a. Ihi abujad-agi, akken d-nniɣ, seg wasmi d-yexdem laxyuḍ akked tlemẓit-nni, yerwi uqerruy-is, ixemmem ! Lḥaǧa tamezwarut i ilaq ad yexdem ilaq ad yissin tutlayt tafṛansist, akken asmi ara d-tas temddakelt-agi ines ad t-id-yaf lḥal yettmeslay-itt akken iwata.
Ihi yebda yettnadi timsirin akken ad yelmed tutlayt tafṛansist, ixeddem-itt d cɣel. Yiwwas tilemẓit-nni tusad ad tesɛeddi imuṛas ines dagi di tmurt akked ilemẓi-nni. Mlalen deg unaffag, imi d-ters yemmugr-itt, msalamen, dɣa abujad nni yemmeslay-as s tefṛansist, yenna-as :
- Maɛna suref-iyi ur ssineɣ ara ad mmeslayeɣ akken iwata tafṛansist.
Terra-as-id tlemẓit-nni s tefṛansist, tenna-as :
- Suref-iyi kečč, kečč meqqar aqla-k tesneḍ ad d-sneṭqeḍ kra si tutlayt-iw, wamma nekk ur sinneɣ ara ula d ameslay si tutlayt-ik. Ihi d nekk ar akin yessutren tisuraf imi ur kin-mmeslayeɣ ara s tutlayt-ik acku aqli di tmurt-ik, deg wakal-ik.
Twalam, ihi tura yesɛa lḥeq Dda Sliman asmi is-yenna :
Leǧnas akk sɛan lfen
Xas ma mxallafen
Kulwa yettawi-d lluɣa-s
Ґer widen itt-ifahmen
Am ṛṛuḥ aɛzizen
Iɣlay tzad lqima-s
Mači am ibujaden
Lluɣa n yemmat-sen
Ǧǧan-tt la reglen fell-as.
Aṭas n lecɣal nniḍen, albaɛḍ n wussan ad d-nemmeslay daɣen fell-asen.
Awal aneggaru inek...
Sarameɣ mači d awal-iw aneggaru, sarameɣ ad nemlilet di teswiɛin nniḍen. Ad d-iniγ kan a win yufan ad ttilint akka temliliyin, tfaskiwin, ara yefken afud i umedyaz, acku aṭas imedyazen i yellan, ttruḥun di tatut.
Tanemmirt nwen ɣef tdiwennit-agi, ar taswiɛt nniḍen i lahna, ǧǧiɣ-awen talwit.